مواد رنگزای طبیعیدسته‌ای از رنگینه‌هایی با ثبات عالی و متوسط هستند که ریشه گیاهی و حیوانی دارند و بیشتر در رنگرزی سنتی نقش مؤثری دارند.[۱]روناس، اسپرک، نیل، گلبابونه، برگانگورعسگری،چغندر، پوستپیاز، برگ درختتوت،وسمه،گل رنگ، گلجعفری، برگانجیر، پوستانار،بلوط، پوستگردو، هلیله،سماق،زعفران، جا شیر و غیره از گیاهانی هستند که در ایران یافت شده و از مواد رنگزای آن‌ها در رنگرزی استفاده می‌شده‌است.[۲][۳][۴]
- وسمه: کشت این گیاه توسط انسان دارای قدمت زیادی‌است. به دلیل داشتن زندگانه‌ای آبی و بنفش از عصاره گیاهی آن برای رنگرزی استفاده می‌کنند.[۵]
- روناس: ماده رنگزای روناس ترکیبی‌است به نامآلیزارینکه در ریشه آن قرار گرفته‌است. با کم و زیاد کردن درصد دندانه و نوع آن، از این ماده شیدهای قرمز به دست می‌آید.[۶]
- تمشک: این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران می‌روید و مصرف خوراکی دارد و جوانه‌های گیاه قسمت رنگ زای آن محسوب می‌شوند و در فصل بهار جمع آوری می‌گردد و از آن رنگ خاکستری تیره حاصل می‌گردد.[۷]
- اسپرک (ورث): گیاهی‌است که در تمام نقاط ایران یافت می‌شود. با رنگینه آن انواع رنگ‌های زرد به دست می‌آید مثل طلایی، زرد، زرد طلایی، زرد کدر و شفاف.[۸]
- نیل: ایندیگو یا نیل، برای تهیه شیدهای آبی تاسرمه‌ایاستفاده می‌شود. گاهی نیل را در جاشیر، همراه با دندانه می جوشانند و رنگسبزمی‌گیرند و با افزودن روناس به آ ن رنگبنفشمی‌سازند. ازوسمهنیز رنگ آبی به دست می‌آید.[۹]
- مازو: از مازو در صنعت چرم‌سازی، مرکب سازی، رنگرزی و نیز پزشکی برای درمان سوختگی‌ها بهره می‌برند. مازوها انواع و رنگ‌های گوناگونی دارند. بهترین مازوها از برخی گونه‌های بلوط (مانند Pedunculate Oak) به دست می‌آید.[۱۰]
- سرخس وحشی: این گیاه بیشتر در مناطق مرطوب و شمال ایران می‌روید و ماده رنگ زایی آن در سر شاخه‌های گیاه یافت می‌شود و از آن رنگ سبز متمایل به زرد و خاکستری به دست می‌آید (رنگ سبز مایل به زرد با رعایت نسبت مواد دندانه بستگی خواهد داشت).[۱۱]
- پیاز: گیاهی یک ساله که مصرف خوراکی دارد و قسمت رنگ زای آن در پوست نازک یافت می‌شود و از آن رنگ‌های مسی، نارنجی و پوست پیازی حاصل می‌گردد.[۱۲][۱۳]
- پوست انار: ماننداسپرکرنگ زرد تولید می‌کند ولی ثبات آنرا ندارد. از گلزعفران، برگ مو (دراراکو مناطق مرکزی ایران)، جاشیر (درفارس) و گندل (درلرستانوکردستانو دیگر مناطق غربی ایران) نیز رنگ زرد ونارنجیبه دست می‌آید.[۱۴][۱۵][۱۶]
- پوست گردو: ماده رنگزای موجود در پوست گردو ترکیبی‌است به نام جاگلون که با آن انواع شیدهایقهوه‌ایروشن تامشکیوخاکستریرا می‌توان ایجاد نمود. تنوع این رنگ‌ها بستگی به استفاده از دندانه‌ها و مواد کمکی افزوده شده دارد. از گیاهسماقنیز برای تهیه رنگ‌های قهوه‌ای استفاده زیادی می‌شود.[۱۷][۱۸]
- جفت: جفت پوسته بین مغز و پوست میوهبلوطاست که از آن رنگبژبه دست می‌آ ید.[۱۹]
- توت: درخت توت در مناطق معتدل و گرم می‌روید که میوه آن مصرف خوراکی دارد و برگ‌های آن ماده رنگ زایی دارد و میزان رنگ دهی آن کم است و از آن رنگ سبز مغز پسته‌ای حاصل می‌گردد.[۲۰]
- قرمز دانه: بهترین ماده رنگزایی که از حشره‌ای به همین نام تهیه می‌شود. اینحشرهاغلب برروی درختانبلوط،سرو،کاجوکاکتوسزندگی می‌کنند. درآسیا،اروپا،آفریقاوآمریکای جنوبیفراوان است.قرمز دانهرا خشک کرده و به صورت پودر در آب واسیدهای معدنیحل می‌کنند. حاصل، رنگ قرمز خوبی‌است که اگر به جای اسید ازماده‌ای قلیاییاستفاده شود رنگ بنفش به دست می‌آید و از ترکیب با رنگ‌های گیاهی، انواع شیدهای رنگی تولید می‌کند. معروفترین قرمز دانه‌ها؛ قرمز دانه نپال و کاسیل (مکزیک) است. نام علمی این رنگ اسید کار منیک است. انواع قرمز دانه عباتند از: قرمز دانههندی،لهستانی،مکزیکی،ارمنی،کرمورمیلو. برای دندانه قرمز دانه از آبزرشک،قاراو آبانگوراستفاده می‌کنند
- مطلب فوق از وبلاگ رسمی گروه نقاشی شهرستانهای استان تهران برگرفته شده است.
